Coraz więcej Polaków unieważnia śluby kościelne, jak wygląda taki proces w rzeczywistości?

Wydaje się, iż obecnie rozwody nie są już rozpatrywane w kategoriach porażek życiowych czy powodu do bycia ocenianym społecznie, ale traktowane są raczej jako narzędzie do ostatecznego zakończenia konkretnego, nieudanego etapu życia i możliwości ruszenia przed siebie z tzw. „czystą kartą”. O powszechności opisywanego zjawiska świadczyć może również sytuacja na rynku usług prawników specjalizujących się w postępowaniach rozwodowych i procesach o unieważnienie małżeństwa cywilnego, a także coraz łatwiejszy dostęp do wsparcia terapeutów zajmujących się kwestiami życia małżeńskiego.

Artykuł został przygotowany przy współpracy z adwokatami kościelnymi z kancelarii Salomon, która oferuje swoje konsultacje także we Wrocławiu, więcej informacji na stronie: https://www.adwokatkoscielny.pl/kontakt/wroclaw.

Warto jednak zaznaczyć, że dla praktykującego katolika rozwód cywilny wcale nie oznacza całkowitego zerwania z dotychczasowym małżonkiem. Zgodnie z regulacją wewnętrzną Kościoła katolickiego, osoby, które zawierały – poza związkiem cywilnym – również małżeństwo sakramentalne, pozostają związane przysięgą małżeńską i w świetle prawa kanonicznego  w dalszym ciągu stanowią małżeństwo. Zgodnie z właściwymi przepisami Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. oraz Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską, sądy świeckie nie posiadają kompetencji do orzekania w sprawach wewnętrznych wspólnoty kościelnej, stąd uzyskanie wyroku rozwodowego bądź orzeczenia o unieważnieniu małżeństwa w sądzie cywilnym, nie zmienia się w żaden sposób sytuacja małżonków na gruncie prawa kościelnego.

Co więcej, żaden z duchownych Kościoła katolickiego – ani wikariusz z lokalnej parafii, ani biskup diecezjalny, ani nawet papież – nie ma możliwości rozwiązania małżeństwa sakramentalnego, zgodnie ze słowami wypowiadanymi w trakcie ceremonii małżeńskiej „Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela”. Podobnie sprawa przedstawia się, jeśli chodzi o kwestię unieważnienia małżeństwa – kapłani katoliccy nie posiadają żadnych kompetencji w tym zakresie.

Prawo kanoniczne dopuszcza jednakże możliwość przeprowadzenia postępowania mającego na celu zbadanie, czy dane małżeństwo zostało zawarte ważnie. Jest to związane z faktem, iż jedynie związki małżeńskie, które są zawarte ważnie oraz prawnie obowiązujące, pozostają nierozerwalne. Zgodnie z prawem kościelnym istnieje domniemanie ważności małżeństwa sakramentalnego, które może być jednak obalone we wspomnianym postępowaniu, nazywanym procesem o stwierdzenie nieważności małżeństwa, procesem kościelnym bądź procesem kanonicznym. Niewłaściwe jest zatem posługiwanie się pojęciami obecnymi chociażby w przestrzeni internetowej, które tego rodzaju działania nazywają „unieważnieniem małżeństwa kościelnego” albo „rozwodem kościelnym” – jak widać już na podstawie dotychczasowych wyjaśnień te postępowania cywilne zmierzające do rozwiązania bądź unieważnienia związku cywilnego związane są z zupełnie innym zakresem możliwości działania orzekających w tej kwestii organów.

Procesy kanoniczne prowadzone są przed sądami kościelnymi, instytucjami, którym prawo kanoniczne przyznaje możliwość wydawania wyroków w imieniu Kościoła katolickiego, na podstawie i w granicach wyznaczanych przez właściwe przepisy prawa kościelnego. Trybunały kościelne złożone są z sędziów – duchownych, posiadających odpowiednie wykształcenie, zaś działają w swoistym systemie trójinstancyjnym (sądy diecezjalne, metropolitalne i Rota Rzymska), z których pierwsza obejmuje sądy biskupie znajdujące się na terenie każdej diecezji. Trybunałem właściwym do rozpoznania danej sprawy jest sąd miejsca zamieszkania jednej ze stron procesu lub sąd miejsca zawarcia związku małżeńskiego.

Etapy Kanonicznego Procesu Małżeńskiego

Niezależnie jednak od trybunału, który podejmie się rozpatrywania danej sprawy, sam kanoniczny proces małżeński składa się z konkretnych etapów, dokładnie określonych we właściwych przepisach prawa kanonicznego. Postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństwa przebiega zatem dokładnie tak samo dla każdego katolika, niezależnie od kraju, w którym aktualnie przebywa (w przeciwieństwie do procesów cywilnych, których przebieg uzależniony jest od prawa krajowego).

Pierwszym etapem jest złożenie skargi, w której określone zostaną – poza danymi identyfikacyjnymi oraz kontaktowymi – tzw. tytuły, czyli przesłanki nieważności danego małżeństwa wraz z dokładnym uzasadnieniem. Prawo kanoniczne przewiduje trzy konkretne grupy przesłanek nieważności małżeństwa – tzw. przeszkody zrywające, które mogą być związane z niewłaściwym wiekiem zawierających małżeństwo, kwestią pokrewieństwa, impotencji bądź przynależności do różnych religii); wady zgody małżeńskiej dotyczące aspektów ze sfery psychicznej i emocjonalnej małżonków dotyczących braku należytego rozeznania obowiązków małżeńskich, braku zdolności do ich podjęcia, braku wolnej woli przy zawieraniu małżeństwa czy wykluczania przymiotów małżeńskich; oraz wady formy kanonicznej. Uzasadnienie obejmuje najczęściej dokładne opisanie przebiegu całej relacji małżonków od momentu poznania, przez narzeczeństwo po małżeństwo i rozstanie. Nierzadko wyjaśnienia obejmują także kwestię sytuacji rodzinnej obu stron, ich dorastania, problemów w wieku dziecięcym, nastoletnim i młodzieńczym. Do pozwu dołączone są odpowiednie dowody (lista świadków oraz dokumenty potwierdzające twierdzenia z pozwu) oraz obowiązkowe załączniki, w tym m. in. akt chrztu, akt małżeństwa i wyrok rozwodowy z sądu cywilnego.

Następne etapy dotyczą wymiany korespondencji z sądem kościelnym, w tym wezwanie na przesłuchanie obu stron procesu (pod warunkiem, że wyrażają zgodę na taki udział – w przypadku niewyrażenia takiej chęci, strona pozwana, czyli ta, która nie wniosła pozwu, zostaje uznana za nieobecną w procesie, a samo postępowanie toczy się dalej), świadków, spotkanie z biegłym psychologiem, gdy tego rodzaju etap przewidują regulacje procesowe.

Po dopełnieniu ww. czynności strony mają możliwość zapoznania się z aktami procesu (dostęp do dokumentów w siedzibie sądu) i pisemnego ustosunkowania się do nich. Następnie dokumentacja przesłana zostaje do Obrońcy Węzła Małżeńskiego, który – zgodnie z właściwą regulacją prawa kanonicznego – zobowiązany jest do znalezienia argumentów przemawiających za ważnością danego związku sakramentalnego. Stanowisko Obrońcy Węzła Małżeńskiego przesyłane jest następnie stronom, które mogą ustosunkować się do ww. argumentacji.

Kolejnym etapem jest wyrokowanie – na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego sędziowie orzekają, czy wskazane w skardze tytuły zostały udowodnione. Jeżeli jeden z nich zostanie udowodniony, małżeństwo jest uznawane za nieważnie zawarte i prawnie nieobowiązujące. W przypadku stwierdzenia nieważności małżeństwa istnieje określony termin na wniesienie apelacji przez strony, po upłynięciu którego wyrok staje się prawomocny (co zostaje potwierdzone wydanym przez sąd dekretem wykonawczym). W przypadku tzw. wyroków negatywnych (niestwierdzających nieważności związku małżeńskiego) strony nie są ograniczone konkretnymi terminami i mogą wnieść apelację do sądu wyższej instancji od takiego wyroku nawet po kilku latach.

Odrębną kwestią jest tzw. „proces skrócony przed Biskupem” wprowadzony na podstawie motu proprio Mitis Idex Dominus Iesus, który w określonych przypadkach umożliwia wszczęcie uproszczonej procedury. Jest on dopuszczalny w przypadku, gdy po pierwsze, wniosek zostanie wniesiony przez oboje małżonków, a po drugie – skarga powinna wskazywać, iż dane małżeństwo zostało zawarte nieważne w sposób oczywisty i jednoznaczny na tyle, iż niewymagane jest przeprowadzanie dokładniejszych badań (np. poprzez dołączenie odpowiednich dokumentów i wskazanie świadków mających konkretną wiedzę nt. okoliczności uzasadniających ww. twierdzenia).

Warto również zaznaczyć, iż postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństwa sakramentalnego związane jest z obowiązkiem wniesienia konkretnej opłaty procesowej. Wysokość tejże opłaty uzależniona jest od regulacji wewnętrznych poszczególnych sądów i może być w przypadku wystąpienia uzasadnionych okoliczności zmniejszona.

Strony postępowania mogą także skorzystać z pomocy adwokatów kościelnych – prawników specjalizujących się w tego rodzaju postępowaniach, którzy przejmują na siebie większą część obowiązków związaną m. in. z bieżącym kontaktem z sądami biskupimi, czy sporządzaniem właściwych pism procesowych lub udzielają wsparcia na konkretnym etapie procesu, zależnie od woli strony zainteresowanej podjęciem tego rodzaju współpracy.